امپراتوري ايران در زمان كوروش كه نام او در غرب با قلب تلفظ حروف يوناني، سيروس و سايرس، گفته مي شود از هند تا مرمره و از سيردريا (رود سيحون) تا درياي سرخ امتداد داشت كه پسر او كامبير (كامبوزيا = كامبوجيا = كمبوجيه) بر وسعت آن افزود و داريوش بزرگ و پسرش خشايارشا قلمرو ايران را گسترش بيشتري دادند كه بيش از دو قرن بزرگترين قدرت و تنها ابرقدرت جهان بود با فرهنگ و تمدني درخشان و بي مانند.

كوروش براي اخراج طوايف آرال كه از سيردريا گذشته وارد سغديانا و سرزمين پارسيان در فرارود (تاجيكستان امروز و ...) شده بودند به اين منطقه رفته بود كه به سوي او كه سوار بر ارابه بود و سربازانش را در ميدان نبرد هدايت مي كرد زوبيني پرتاب شد و عمر وي پايان يافت.

با وجود درگذشت كوروش، سربازان او جنگ را بردند و مهاجمان را به آن سوي سيردريا عقب راندند. ( سغد اينك يك ايالت تاجيكستان و فرماندارنشين آن، شهر باستاني خجند است).

برخي از مورخان درگذشت كوروش بزرگ را در منطقه فرارود نتيجه بيماري نوشته اند، نه اصابت زوبين. آرالي ها تمدني عقب مانده و غير قابل قبول براي ايرانيان داشتند و كوروش مايل به آلوده شدن ايرانيان به اين تمدن [از جمله همبستر شدن علني با زنانشان] نبود.

موسس و پدر كشور ايران كه مادرش ماد و پدرش پارس بود در ميدانهاي جنگ، هميشه در ميان سربازان بود و از آنان جدا نمي شد و (اگر نوشته مورخان يوناني درست باشد) جان خود را بر سر همين روش گذارد. او بارها گفته بود كه نبايد سرباز جان بركف نهد و بجنگد و افتخار پيروزي نصيب شاه شود كه دور از ميدان جنگ در چادر خود درميان نيروهاي محافظ و اسبان آماده براي فرار مي آسايد.

جنازه كوروش همچنان كه وصيت كرده بود به پاسارگاد منتقل و مدفون شد كه آرامگاه او تا به امروز باقي مانده و هموطنان پس از 25 قرن همچنان براي اداي احترام نسبت به او به پاسادگاد مي روند.

كوروش در بابل و پس از صدور اعلاميه اي كه امروز نخستين منشور اتحاد ملل و حقوق بشر نام برده مي شود وصيت كرده بود صرف نظر از محل مرگ او، بايد در پاسارگاد دفن شود. كوروش هنگام تعيين محل دفن خود از اين كه براي مدتي بسيار طولاني، جسد او قطعه زميني را از ثمر دادن باز مي دارد از مردم ايران (قبلا) پوزش خواسته بود.

كوروش جهاني فكر مي كرد و همه ملتها را متساوي الحقوق مي دانست و عقيده به ايجاد يك دولت جهاني مجهز به اخلاقيات داشت تا جنگها و خونريزي ها پايان يابد و يك قانون واحد حاكم بر روابط ملتها باشد.

اعلاميه او پس از فتح بابل كه سلطانش به آزار دادن ساير ملل و نيز اتباع خود شهرت داشت، نخستين منشور ملل متحد و اعلاميه حقوق بشر شناخته شده و نگهداري مي شود.

كوروش دين ايرانيان (آيين زرتشت) را به ملل ديگر تحميل نكرد. وي شورائي از سران ملل تابعه به رياست خود تشكيل داده بود و امپراتوري او در حقيقت يك جامعه مشترك المنافع بود و شرط عضويت در اين جامعه دادن آزادي به مردم محل، بر قراري حكومت قانون، منع بردگي و قطع ظلم و تعدي بود.

ارتش كوروش سربازان اسير را به بردگي نمي فروخت و اموال ملت مغلوب را مصادره و غارت نمي كرد. يهوديان در كتاب مقدس خود كوروش را "آزاديبخش" و او را يك مسيح خوانده اند. كوروش اسيران يهودي دولت بابل را آزاد كرد و به وطن خود بازگردانيد و با پول ايران شهرهايشان را كه به دست سلطان بابل ويران شده بود مرمت و نوسازي كرد.